Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας: Θέμα χρόνου η επόμενη πανδημία– Τα λάθη που δεν πρέπει να επαναληφθούν

Η επόμενη πανδημία δεν αποτελεί ένα φανταστικό σενάριο, αλλά έναν υπαρκτό κίνδυνο με τη μορφή μιας  γνωστής – άγνωστης «νόσου Χ» σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ).

Μεγαλύτερη ετοιμότητα χωρίς τα λάθη του παρελθόντος είναι το ευρωπαϊκό στοίχημα για την περίπτωση μιας νέας πανδημίας και, επί τούτω, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ECDC) δημοσιεύει τον οδηγό «Δημόσια υγεία και μέτρα προστασίας για καταστάσεις έκτακτης υγειονομικής ανάγκης και πανδημίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση/Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΕ/ΕΟΧ): Συστάσεις για την ενίσχυση του σχεδιασμού ετοιμότητας».

Πρόκειται για μια έκθεση που συνοψίζει τα διδάγματα της εμπειρίας του κορωνοϊού, τις αδυναμίες που καταγράφηκαν κατά τη διαχείριση της πανδημίας και την ενίσχυση στοιχείων που αποδείχθηκαν λειτουργικά. Στις σελίδες της παρουσιάζεται ένα σχέδιο αντιμετώπισης έκτακτων υγειονομικών κινδύνων χωρίς να παραβιάζονται ανθρώπινα δικαιώματα, με μέριμνα για ψυχική υγεία του πληθυσμού, προστασία της οικονομίας και αποκατάσταση των σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ πολιτών, επιστημόνων και κυβερνήσεων, κόντρα στην αυξανόμενη απειλή της παραπληροφόρησης.

«Η χαρτογράφηση της πορείας κινδύνου μιας πιθανής πανδημίας σχετιζόμενης με ζωονόσους (π.χ. COVID-19 και γρίπη) παραμένει δύσκολο εγχείρημα λόγω της διαρκούς απειλής νέων παραλλαγών, της μεγάλης ζωϊκής δεξαμενής για την κυκλοφορία και προσαρμογή δυνητικών παθογόνων, καθώς και του αιφνίδιου τρόπου που εμφανίζονται και μπορούν να είναι αρκετά ισχυρά για προκαλέσουν ασθένεια στον άνθρωπο» αναφέρει η έκθεση με τις βασικές στρατηγικές αντιμετώπισης μιας νέα πανδημίας, όπως διαμορφώθηκε μέσα από δύο συμβούλια εμπειρογνωμόνων που οργάνωσε το ECDC τον Ιούνιο του 2022 και τον Μάιο του 2023, τα διδάγματα της πανδημίας και τα στοιχεία του ίδιου του ECDC και του ΠΟΥ.

1. Αναθεώρηση του νομικού πλαισίου για μεταδιδόμενα νοσήματα

Κατέστη σαφές κατά την πανδημία του κορωνοϊού ότι τα υποχρεωτικά προστατευτικά μέτρα δημόσιου χαρακτήρα έρχονται συχνά σε ρήξη με βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες, όπως η απόλαυση της οικογενειακής ζωής, η κυκλοφορία, οι συγκεντρώσεις, η ενασχόληση με δραστηριότητες, η εκπαίδευση και εργασία.

Για τον λόγο αυτό, το ECDC υπογραμμίζει την ανάγκη επανεξέτασης του νομικού πλαισίου σε σχέση με καταστάσεις υγειονομικού κινδύνου και, εφόσον κριθεί αναγκαίο, την επιβολή των λιγότερων κατά το δυνατό περιοριστικών μέτρων, ορισμένης πάντα διάρκειας και μόνο εφόσον τεκμηριώνεται με στοιχεία. Ιδιαίτερη προσοχή να δίνεται επιπλέον σε ευάλωτες ομάδες που μπορεί να επηρεαστούν περισσότερο από μέτρα όπως τα lockdown.

To ECDC συστήνει:

• ευθυγράμμιση του σχεδιασμού ετοιμότητας κάθε χώρας με τις ευρωπαϊκές οδηγίες και τους Δημόσιους Υγειονομικούς Κανονισμούς για το εμπόριο και τις μετακινήσεις
• καταγραφή και αξιολόγηση των υποχρεωτικών μέτρων
• αναθεώρηση των νόμων για τα λοιμώδη νοσήματα ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες διαχείρισης πανδημικού κινδύνου
• μέριμνα για κοινωνικά ευάλωτες ομάδες
• συνεχή επικοινωνία μεταξύ των αρμόδιων ευρωπαϊκών οργάνων.

2. Παρακολούθηση και αξιολόγηση των μέτρων προστασίας για τη δημόσια υγεία

Η αποτελεσματικότητα και επιπτώσεις των μέτρων θα πρέπει να ελέγχεται συνεχώς μέσα από:

• τη συστηματική συλλογή δεδομένων για την εφαρμογή της προστατευτικών μέτρων δημόσιας υγείας (πεδίο εφαρμογής, ημερομηνίες έναρξης και λήξης, γεωγραφική περιοχή που επιβλήθηκαν, πληθυσμοί που στόχευσαν κ.α.)
• τη συλλογή επιδημιολογικών δεδομένων (π.χ. επιπολασμός, νοσηρότητα, θνησιμότητα κ.α.)
• συλλογή επιπλέον στοιχείων όπως οικονομικά δεδομένα, αλλαγές στην αγορά εργασίας και το εισόδημα, η οικονομική δραστηριότητα κ.α.
• κατηγοριοποίηση των δεδομένων από τις παρεμβάσεις για συγκριτική προσέγγιση
• παρακολούθηση της συμμόρφωσης και αποδοχής τους από τον πληθυσμό μέσα από δημοσκοπήσεις, έρευνα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) κ.α..

Η διαφάνεια, η εξακρίβωση και αναγνώριση πιθανών αβεβαιοτήτων πρέπει να συνοδεύουν απαρεγκλίτως τη συλλογή των στοιχείων.

3. Αξιολόγηση του κοινωνικοοικονομικού αντίκτυπου

Αν και παραμένει προτεραιότητα η αποτροπή μιας επικίνδυνης διασποράς κρουσμάτων, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπ’ όψιν το αποτύπωμα των μέτρων στην κοινωνία και οικονομία. Όπως αναφέρει η έκθεση, υπήρξαν χώρες όπου «ορισμένα μέτρα εφαρμόστηκαν για παρατεταμένη περίοδο χωρίς επαρκή στοιχεία για την αποτελεσματικότητά τους, με αποτέλεσμα δυσμενή αποτελέσματα για την υγεία, την κοινωνία και την οικονομία, για τα άτομα και τις κοινότητες»

Το ECDC αναγνωρίζει τα θετικά αποτελέσματα που είχαν πολλά από αυτά τα μέτρα, υπενθυμίζει ωστόσο ότι κατά την πανδημία COVID-19 οξύνθηκαν οι κοινωνικές ανισότητες, με το οικονομικό και ψυχολογικό αντίτιμο να είναι δυσανάλογα μεγάλο για ομάδες ανθρώπων, όπως οι πολύ νέοι ή ηλικιωμένοι, χρονίως πάσχοντες και άτομα με ψυχιατρικό ιστορικό, ενώ αυξήθηκαν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας.

Συνεπώς, συστήνεται:

• συνεχής εκπόνησης μελετών από έγκριτες επιστημονικές ομάδες σχετικά με τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των μέτρων
• προστασία των ευάλωτων ομάδων
• συνεχής στάθμιση των οφελών και κινδύνων
• επένδυση στα συστήματα υγείας
• διευρυμένες συνεργασίας στον σχεδιασμό, την παρακολούθηση και την αξιολόγηση κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων γύρω από υποχρεωτικά μέτρα
• υιοθέτηση μηχανισμών αντιρρόπησης των ανεπιθύμητων αρνητικών συνεπειών των υποχρεωτικών μέτρων
• ελαχιστοποίηση των κοινωνικών επιπτώσεων της κρίσης μέσα από πολιτικές στήριξης προς στους πλέον μειονεκτούντες.

4. Αποκατάσταση της σχέσης εμπιστοσύνης κράτους και πολιτών

Η πανδημία λειτούργησε καταλυτικά για την έκρηξη της παραπληροφόρησης, της διασποράς fake news και των θεωριών συνωμοσίας. Σύμφωνα με την έκθεση του ECDC, η διαχείριση της πανδημίας έγινε μετ’ εμποδίων όπως η απείθεια στα μέτρα προστασίας και αποτροπής εξάπλωσης του κορωνοϊού. Και αν η ένταση του προβλήματος δεν ήταν ίδια για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, η ρίζα του ήταν κοινή και πέρα από τα συμπαρομαρτούντα των ίδιων των μέτρων: μειωμένη εμπιστοσύνη σε κυβερνώντες και επιστήμονες, παραπληροφόρηση, ελάχιστος ιατρικός γραμματισμός, ανεπαρκείς στοχευμένες παρεμβάσεις και εκστρατείες ενημέρωσης κ.α..

Για να μην επαναληφθεί το φαινόμενο, το ECDC προτείνει τα σχέδια ετοιμότητας έναντι μιας πανδημίας να:

• εξασφαλίζουν την συμμετοχή ειδημόnων από τις κοινωνικές και συμπεριφορικές επιστήμες στη χάραξη στρατηγικών διαχείρισης κρίσεων,
• δίνουν έμφαση στη σημασία της επικοινωνιακής διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων δημόσιας υγείας
• περιλαμβάνουν λεπτομερείς μηχανισμούς για την αντιμετώπιση της φημολογίας, της παραπληροφόρησης και των ψευδών ειδήσεων με έμφαση στη σφαίρα των social media.

5. Ενίσχυση της συμμετοχής των επιστημόνων στη λήψη αποφάσεων

Ο κορωνοϊός ανέδειξε τον κρίσιμο ρόλο των διευρυμένων συνεργασιών για τη χάραξη σχεδίου έκτακτης υγειονομικής ανάγκης και τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων, με σύμπραξη επιστημόνων από όλους τους τομείς. Το σχέδιο πρέπει επίσης να επικαιροποιείται τακτικά με συμμετοχή ειδικών και από τομείς πέραν της σωματικής υγείας, όπως η ψυχική υγεία, η ασφάλιση και η οικονομία.

Η διασφάλιση διατομεακής συμμετοχής και η συμφωνία για δράσεις δημόσιας υγείας θα πρέπει να συντονίζονται σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, μέσα από τη διαρκή επικοινωνία.

Για τα σχέδια έκτακτης υγειονομικής ανάγκης συνεπώς, συστήνεται:

• ανάθεση σαφών ρόλων και αρμοδιοτήτων σε εμπειρογνώμονες όλων των εμπλεκόμενων τομέων για τεκμηριωμένη και ορθή λήψη αποφάσεων
• καθιέρωση θεσμικών οργάνων και φορέων δημόσιας υγείας στη λήψη αποφάσεων και στη διαχείριση κρίσεων
• επικαιροποίηση της (εθνικής) νομοθεσίας που διέπει τον έλεγχο των λοιμωδών νοσημάτων κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού ετοιμότητας,
• λαμβάνοντας υπ΄όψιν τη δεοντολογία/τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις διατομεακές επιπτώσεις και τον καθορισμό των αρμοδιοτήτων
• προκαθορισμό συμπράξεων μεταξύ των τομέων της υγείας και της οικονομίας
• διενέργεια ασκήσεων ετοιμότητας
• υποστήριξη του συντονισμού μέσα από ειδικές πλατφόρμες και φόρουμ
• ανάπτυξη εργαλείων για την υποστήριξη των εθνικών και άλλων φορέων λήψης αποφάσεων κατά την εφαρμογή των αποδεδειγμένα αναγκαίων για τη δημόσια υγεία υποχρεωτικών μέτρων, τα οποία μεγιστοποιούν τα οφέλη τους και ελαχιστοποιούν τις κάθε είδους επιπτώσεις.

Το έγγραφο-οδηγός για τη διαχείριση της επόμενης πανδημίας περιλαμβάνει προτάσεις για μέτρα προστασίας, όπως αυτά της παρακάτω εικόνας:

www.ygeiamou.gr