Οι λέξεις «Μια φορά κι έναν καιρό» αποτελούν μια βασική αρχική φράση που ξεπερνά τις γλώσσες. Τα ρητά βρίσκονται σε γλώσσες σε όλο τον κόσμο: τα φινλανδικά παραμύθια ξεκινούν με olipa kerran (κυριολεκτικά «κάποτε υπήρχε»), ενώ στα Αφρικάανς η έκφραση είναι eendag lang, lang gelede («μια μέρα πολύ, πολύ πριν»). Γιατί όμως τα παραμύθια τόσο συχνά ξεκινούν με το «μια φορά κι έναν καιρο»;
Η φράση «μια φορά κι έναν καιρό» δεν ξεπηδούσε απλώς σε βιβλία με παραμύθια πλήρως σχηματισμένη. Μια παρόμοια έκφραση εμφανίζεται στο The Liflade ant te Passiun of Seinte Juliene (The Life and the Passion of Saint Juliana), το οποίο χρονολογείται γύρω στο 1225. Αν και προηγήθηκαν δύο σύντομες εισαγωγικές παράγραφοι, η ιστορία ξεκινά πραγματικά με το Wes i thon , δηλαδή «Σε εκείνη την εποχή, όπως λέει ο θρύλος».
Η φράση γίνεται λίγο πιο οικεία κατά τον 14ο αιώνα. Όπως σε ένα ποίημα που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Καρλομάγνου στη Γαλλία και δημοσιεύτηκε γύρω στο 1380. Ή στο “The Knight’s Tale” από το The Canterbury Tales του Geoffrey Chaucer.
Οι λέξεις έπαιρναν όλο και περισσότερο την καθιερωμένη πλέον θέση τους στην αρχή των ιστοριών κατά τη διάρκεια του 1500. Για παράδειγμα, το The Countess of Pembroke’s Ivychurch (1591) του Abraham Fraunce, ξεκινά με το «Μια φορά κι έναν καιρό που οι Νύμφες και οι πάστορες ήθελαν να είναι δίκαιοι». Μέχρι το τέλος του αιώνα, το ρητό ήταν αρκετά δημοφιλές ώστε να σατιριστεί, με το σατιρικό έργο του George Peele το 1595 The Old Wives’ Tale που περιελάμβανε τους στίχους: «Κάποτε υπήρχε ένας Βασιλιάς ή ένας Κύριος ή ένας Δούκας που είχε μια όμορφη κόρη, η πιο ωραία που ήταν άσπρη σαν το χιόνι και κόκκινη σαν το αίμα».
Το ξεκίνημα των παραμυθιών με το μια φορά κι έναν καιρό στη συνέχεια εδραιώθηκε περαιτέρω χάρη στις πρώτες αγγλικές μεταφράσεις διάσημων παραμυθιών από την Ηπειρωτική Ευρώπη. Υπάρχουν όμως μερικές γλώσσες που ξεκινούν τις ιστορίες με κάτι εντελώς διαφορετικό από το μια φορά κι έναν καιρό. Τα πολωνικά παραμύθια ξεκινούν συνήθως με το «πέρα από επτά βουνά, πέρα από επτά δάση», ενώ τα κορεατικά λαϊκά παραμύθια ξεκινούν με το «όταν κάπνιζαν οι τίγρεις».
Το ότι σχεδόν όλες οι γλώσσες έχουν μια τυπική αρχική φράση για τα παραμύθια δεν είναι απλή σύμπτωση, αφού εξυπηρετεί στην πραγματικότητα έναν χρήσιμο σκοπό. Η συγγραφέας Maria Konnikova επισημαίνει ότι αυτό το μακρινό σκηνικό και η χρονική περίοδος δημιουργεί μια «απόσταση και ασάφεια», που παρέχει «μια πρόσκληση για φαντασία, ώστε να πάρουν τα πράγματα της πραγματικής ζωής και να κάνουν με αυτά ό,τι θέλουν».
Ο συγγραφέας Anthony Madrid αποδίδει έναν μάλλον πιο πρακτικό λόγο στο ότι τα παραμύθια δεν διαδραματίζονται στο παρόν: «Θα άφηνες τον αφηγητή ευάλωτο σε διακοπές της ιστορίας». Ένα σύγχρονο σκηνικό θα μπορούσε να οδηγήσει σε ερωτήσεις σχετικά με το ποιοι είναι πραγματικά οι χαρακτήρες της ιστορίας, αλλά το μια φορά κι έναν καιρό σταματά αυτές οι απορίες.
Ωστόσο, αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο ο συγγραφέας πιστεύει ότι η φράση έπιασε. Το να ξεκινάς τα παραμύθια με μια τυποποιημένη σειρά λέξεων επιτρέπει στους ανθρώπους να γνωρίζουν αμέσως τι είδους ιστορία πρόκειται να ακούσουν. Το παρομοιάζει με τις πληροφορίες που μεταδίδονται τα πρώτα δευτερόλεπτα της παρακολούθησης ενός κινούμενου σχεδίου: «Το γεγονός ότι είναι καρτούν σημαίνει ότι σχεδόν όλη η θλίψη των ενηλίκων θα αποκλειστεί. Αντίθετα, η παρουσίαση θα είναι προσανατολισμένη προς την απόλαυση». Η φράση «μια φορά κι έναν καιρό» εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό, αφήνοντας τους αναγνώστες και τους ακροατές να γνωρίζουν αμέσως ότι η ιστορία θα έχει μια φανταστική χροιά και (πιθανότατα) ένα ευτυχισμένο τέλος.
www.e-radio.gr
